Το φρούριο συνυπάρχει αρμονικά με την παλαιά πόλη του Ρεθύμνου. Ακολουθείς την οδό Νικηφόρου Φωκά στην παλαιά πόλη και στο τέρμα της, βλέπεις μπροστά σου την ανηφορική πλακόστρωτη γειτονιά που σε οδηγεί στο φρούριο. Από την πολύβουη παλαιά πόλη στο πιο κινηματογραφικό σκηνικό του Ρεθύμνου. Το Φρούριο Φορτέτζα είναι το «σύμβολο» της πόλης, σε μία γειτονιά που θα μπορούσε να είναι και γειτονιά Καλλιτεχνών.  Το Φρούριο σε καθηλώνει με την επιβλητικότητα του, ένα μνημείο διαφορετικών εποχών που συνυπήρξανε χρονικά και ιστορικά.  Η περιήγηση στο Φρούριο μαγεύει τον επισκέπτη. Εκεί, ανάμεσα στα κτίσματα, τους βράχους, και το απόλυτο μπλε της θάλασσας αναρωτιέσαι πως να ήταν άραγε το εσωτερικό του Φρουρίου και οι άνθρωποι του όταν αυτό είχε κάποτε ζωή.

Ιστορικό Χρονικό

Ο λόφος πάνω στον οποίο χτίστηκε η Φορτέτζα, στην αρχαιότητα ήταν νησίδα, η οποία ενωνόταν με την Κρήτη μέσω μίας στενής λωρίδας γης.

Κατά τη Βυζαντινή περίοδο διαμορφώνεται μια πρώτη μορφή τειχισμένου οικισμού, το Castrum Rethemi. Ο μικρός οχυρωμέμνος οικισμός αυτής της περιόδου διατηρήθηκε έως τα μέσα πέρίπου του 16ου αιώνα.

Η επιδρομή των Τούρκων το 1571 και η καταστροφή της πόλης, έκανε επιτακτική πια την ανάγκη για νέα οχυρωματικά έργα.  Οι εργασίες στο χώρο της Φορτέτζας ολοκληρώθηκαν γύρω στο 1580. Μέσα στο κάστρο εγκαταστάθηκε μόνο η βενετική φρουρά, αφού ο χώρος που απέμεινε για την κατασκευή ιδιωτικών κατοικιών, μετά την ολοκλήρωση των δημόσιων κτιρίων, ήταν τελικά πολύ μικρός.

Ο αρχικός σκοπός της κατασκευής του φρουρίου ήταν να περιλάβει όλες τις κατοικίες της πόλης, κάτι το οποίο δεν έγινε τελικά.  Παρ’ όλο που το φρούριο απέτυχε στον αρχικό του σκοπό, την ύπαρξη δηλαδή κατοικημένης πολιτείας μέσα στα τείχη, οι κάτοικοι πάραυτα επιθυμούσαν την κατασκευή του φρουρίου για ασφάλεια. Τα μοναδικά κτήρια στο φρούριο της Φορτέτσας ήταν Ενετικά. Tο Διοικητήριο, ο καθεδρικός ναός και τα ανάκτορα. Τα σπίτια των ντόπιων, ήταν εκτός των τειχών. Μάλιστα, περιγράφει ο Μάρκος Γιουμπάκης βιβλιοθηκάριος της Δημόσιας βιβλιοθήκης, στο βιβλίο του «Φορτέτζα η ιστορία του Βενετσιάνικου φρουρίου του Ρεθύμνου» ότι οι Ενετοί καίγανε τα σπίτια των Κρητικών, ώστε να αναγκαστούν να ανέβουν στον λόφο του φρουρίου, αλλά εκείνοι χτίζανε πάνω στα ερείπια ξανά και ξανά. Τελικά, οι κάτοικοι χρησιμοποίησαν το φρούριο ως καταφύγιο μόνο σε αιματηρές περιόδους φυγής.

Μετά το 1646 και την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους, η Φορτέτζα δεν θα υποστεί μεγάλες αλλαγές. Αυξήθηκε όμως ο αριθμός των κατοικιών που χτίστηκαν μέσα στο κάστρο. Στις αρχές του 20ου αιώνα το εσωτερικό της Φορτέτζας ήταν σχεδόν εξολοκλήρου οικοδομημένο. Σταδιακά ξεκίνησε η μεταφορά των κατοίκων έξω από το φρούριο και η κατεδάφιση των ερειπωμένων κτισμάτων, από το Δήμο Ρεθύμνου. Στο μεταξύ ο Δήμος, η Αρχαιολογική Υπηρεσία και ο ΕΟΤ απαλλοτρίωσαν αυτές τις εκτάσεις.

ο Γιουμπάκης στο βιβλίο του, αφιερώνει ένα κεφάλαιο στην κατοχή των Γερμανών, τα εγκλήματά τους και τη μη-αναστρέψιμη καταστροφή στα τείχη της Φορτέτζας, όπου «ό,τι λυπήθηκαν οι Τούρκοι, τα αφάνισαν οι Γερμανοί». Σε όλο το βιβλίο, μεταξύ άλλων, τονίζει τον ρόλο της Φορτέτζας σε κάθε εποχή, και έτσι περιγράφει τη ναζιστική σημαία να υψώνεται στον προμαχώνα του φρουρίου. Η Φορτέτζα χρησιμοποιήθηκε για την αποθήκευση των πυροβόλων και την εύκολη συγκέντρωση των ομήρων. Πριν την αποχώρησή τους ανατίναξαν μέρος των τειχών, ηλικίας 380 ετών.

Οι Ενετοί παρέμειναν στο Ρέθυμνο από το 1212 μέχρι το 1646, οι Οθωμανοί από το 1646 μέχρι το 1898, ενώ οι Γερμανοί μόλις 3 χρόνια.

Πριν την πρώτη επίσκεψη μας στην πόλη του Ρεθύμνου, μιλήσαμε με φίλη που είχε ζήσει τα φοιτητικά της χρόνια στο Ρέθυμνο. Κατά την διάρκεια της συνομιλίας μας αυτό που τότε μου είχε κάνει εντύπωση ήταν ότι στις πέντε λέξεις της Δώρας, οι τρείς αφορούσαν το Φρούριο. Τότε η εσωτερική αντιδραστική μου φωνή αναρωτιόταν συνέχεια: «Σιγά πια, τι μπορεί να είναι αυτό το Φρούριο…». Και ναι, τώρα πια καταλαβαίνω ότι η Δώρα είχε δίκαιο. Μιλούσε τόσο γλυκά για αυτή την πόλη χωρίς όμως να δίνει λεπτομερείς περιγραφές. Στάθηκε μόνο στο Φρούριο γιατί σε καθηλώνει όταν το επισκεφτείς. «Όταν έφυγα από την πόλη της Θεσσαλονίκης για το Ρέθυμνο, έκλαιγα» μου είχε πει τότε η Δώρα και συνεχίζει: «Κι όταν έφυγα από το Ρέθυμνο πέρασα τόσο όμορφα που φεύγοντας από αυτήν πήρα κάτι μαζί μου. Τον σύζυγο μου…».

Στο Ρέθυμνο βρεθήκαμε δύο φορές και στο Φρούριο Φορτέτζα άλλες τόσες. Κάθε φορά που επισκέπτεσαι το Φρούριο σου δίνεται η δυνατότητα να το απολαύσεις κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Διαφορετική εποχή, άλλη ώρα, διαφορετικές καιρικές συνθήκες και να συνυπάρξεις στο χώρο με νέους επισκέπτες. Να δεις άλλες αντιδράσεις. Να νιώσεις τον αέρα και την αλμύρα της θάλασσας και να σταθείς σε σημεία που ίσως την προηγούμενη φορά να τα είχες προσπεράσει. Όσες φορές κι αν επισκεφτείς το Ρέθυμνο επιβάλλεται να περάσεις από το Φρούριο. Να ανάψεις το κεράκι σου στις δύο μικρές του εκκλησίες και να αποδώσεις  φόρο τιμής σε όλους αυτούς που έζησαν και πέρασαν από το Φρούριο.

• Πηγή ιστορικών Πληροφοριών: Η μελέτη Πικιώνη για το φρούριο της Φορτέτζας, Ρεθύμνου,Fortezza – Φορτέτσα, η Ιστορία του Βενετσιάνικου Φρουρίου του Ρεθύμνου, http://odysseus.culture.gr/